Streszczenie
Początkowo ludzie stosowali tylko świeże lub suszone rośliny lub też napar z nich sporządzany. Kolejnym etapem było wprowadzenie wyciągów i ekstraktów. Pozwoliło to na osiągnięcie większego stężenia substancji czynnych oraz ułatwienie dozowania i stosowania przez pacjentów. Wyciąg, ekstrakt, to zagęszczony preparat roślinny lub zwierzęcy, otrzymywany poprzez wytrawienie odpowiedniego surowca rozpuszczalnikiem (najczęściej wodą bądź etanolem, czasami eterem etylowym) i ich mieszaninami.
W zależności od stopnia zagęszczenie i sposobu otrzymywania rozróżniamy kilka ich typów: wyciągi płynne, nalewki, wyciągi gęste, oleożywice, wyciągi suche.
Są różne metody oznaczania zawartości substancji czynnych w ekstraktach z których najczęściej stosowane są standaryzacja i DER.
Korzystanie z właściwości leczniczych ziół jest tak stare jak historia ludzkości. A może nawet jeszcze starsze?
Właściciele psów i kotów widzieli pewnie często jak ich pupile jedzą trawę. A to przecież typowe drapieżniki. Okazuje się, że trawa pomaga im w trawieniu i eliminuje dolegliwości trawienne. Znane są również inne, ciekawe obserwacje ze świata zwierząt. Opisano na przykład dziwnie zachowującą się słonicę, która oddaliła się od swojego stada na ponad 20 km aby zjeść pewną roślinę która nigdy nie wchodziła w skład jej zwykłej diety. Wkrótce potem urodziła. Okazuje się, że miejscowe plemiona też używają tej rośliny w celu ułatwienia porodu. Zaobserwowano też jak lemury nadgryzają trujące stonogi a następnie nacierają się wytwarzaną przez nie wydzieliną, aby chronić się przed pasożytami. Tak więc korzystanie z naturalnych leków nie dotyczy tylko ludzi.
Początkowo stosowano tylko świeże lub suszone rośliny lub też napar z nich sporządzany.
Kolejnym etapem było wprowadzenie wyciągów i ekstraktów. Pozwoliło to na osiągnięcie większego stężenia substancji czynnych oraz ułatwienie dozowania i stosowania przez pacjentów.
Co to jednak są ekstrakty i wyciągi?
Wyciąg, ekstrakt to zagęszczony preparat roślinny lub zwierzęcy, otrzymywany poprzez wytrawienie odpowiedniego surowca rozpuszczalnikiem (najczęściej wodą bądź etanolem, czasami eterem etylowym) i ich mieszaninami. Uzyskany ekstrakt poddaje się następnie procesowi zagęszczania w celu uzyskania odpowiedniego stężenia substancji czynnych. Powstały w ten sposób produkt nazywany jest lekiem galenowym.
Wyciągi są przetworami o konsystencji płynnej (wyciągi płynne i nalewki), półstałej (wyciągi gęste i oleożywice) i stałej (wyciągi suche)
- Wyciągi płynne (łac. extractafluida) ? przetwory o konsystencji płynnej, w których zwykle 1 część ich masy lub objętości odpowiada 1 części wysuszonej substancji roślinnej lub substancji pochodzenia zwierzęcego. Mogą być również otrzymywane poprzez rozpuszczenie wyciągu suchego. Wyciągi płynne otrzymuje się metodą perkolacji czyli ekstrahowania surowca strumieniem przepływającego rozpuszczalnika.
- Nalewki (łac. tincturae) ? przetwory płynne, w których 1 część surowca jest wytrawiana 5 lub 10 częściami rozpuszczalnika. Nalewki uzyskuje się metodą perkolacji lub maceracjiczyli zalewania surowca alkoholem o odpowiednim stężeniu.
- Wyciągi gęste (łac. extractaspissa) ? przetwory półstałe, otrzymywane w wyniku częściowego odparowania rozpuszczalnika[1].
- Oleożywice (łac. oleoresina) ? półstałe roztwory żywicy w olejku eterycznym i/lub oleju tłustym otrzymywane przez częściowe odparowanie rozpuszczalnika.
- Wyciągi suche (łac. extractasicca) ? przetwory o stałej konsystencji otrzymane w wyniku całkowitego odparowania rozpuszczalnika.
Wyciągi płynne są zwykle składnikami płynnych postaci leków (syropy, krople etc.) zaś wyciągi gęste, oleożywice i wyciągi suche są najczęściej jednym ze składników kapsułek lub tabletek.
Abyśmy samodzielnie mogli ocenić wartość danego ekstraktu producent często standaryzuje swoje produkty.
Standaryzacja surowca roślinnego pozwala na określenie ilości zawartości związków czynnych, , wywierających efekt leczniczy (na przykład zawartość olejku w danym surowcu) oraz czasami składników niepożądanych (np. kwasu erukowego w oleju rzepakowym)..
Standaryzacja oparta jest najczęściej na wynikach badań chemicznych.
Standaryzacji dokonuje się na podstawie norm farmakopealnych lub na podstawie norm jakościowych danego surowca. Zawartość określa się przy pomocy metod analitycznych, można ocenić także czystość surowca.
Preparat standaryzowany zawiera ściśle określoną ilość składników wywierających efekt leczniczy np. 1 saszetka zawiera 1000 mg suszonego owocu dzikiej róży, standaryzowanego na 20% witaminy C, czyliw 1 saszetce jest 200 mg witaminy C.
Standaryzacja ma też duże znaczenie w przypadku wyciągów o silnym działaniu leczniczym, których przedawkowanie może być niebezpieczne dla pacjenta. Przykładem może być zawartość glikozydów nasercowych w wyciągach z konwalii majowej lub naparstnicy wełnistej.
Innym sposobem wyrażania wartości wyciągu to DER, zapis który czasami widać na opakowaniach leków ziołowych.
DER (ang. DrugExtract Ratio) to stosunek ilości surowca roślinnego do ilości otrzymanego przetworu roślinnego.
Ma na celu umożliwienie porównania leków zawierających tą sama substancję, ale otrzymywanych w różny sposób (np. ekstrakty o różnym stopniu zagęszczenia). Zapis 10:1 oznacza, że z 10 części rośliny otrzymano 1 część ekstraktu.
DER pozwala obliczyć jakiej ilości surowca roślinnego odpowiada np.1 kapsułka danego leku. Jeśli kapsułka z wyciągiem z żeńszenia 100 mg wyciągu DER 20:1 oznacza to, że do otrzymania kapsułki użyto 2 g suchego surowca (20×100 mg/1 = 2 g).
W sytuacji kiedy na rynku dostępnych jest mnóstwo leków i suplementów diety w których skład wchodzą substancje roślinne warto zwracać uwagę na takie informacje podane na opakowaniu ponieważ ułatwiają umożliwiają one dokonanie racjonalnego wyboru najlepszego produktu.
AUTOR: Dr n. farm. Andrzej Tarasiuk